Главная
Регистрация
Вход
Пятница
29.03.2024
10:40
Приветствую Вас Гость | RSS
Сайт учителя бурятского языка МАОУ "Гимназия №33 г.У...

Меню сайта

 Каталог файлов 
Главная » Файлы » Мои файлы

Публичная лекция на тему "Агын буряадуудай уг гарбал: эсэгын дээдэ ба доодо үе "
14.06.2012, 17:20

Агын буряадуудай уг гарбал: эсэгын дээдэ ба доодо үе

 

Ага найман эсэгын буряадууд хориин арбан нэгэн эсэгын үри һадаһад гээшэбди гэжэ өөһэдыгөө тоолодог. Yльгэр домогой ёһоор, хори буряадуудай угай басаган Бальжан хатан уур сухалтай хойто эхэһээ зугадан гараад, Ононой эрье худар ерэћэн байгаа. Тиин саашадаа Алхана уулаһаа зүүн-хойшоо нэгэ хэды газарта ябаад байхадань, намнагшад тэрэниие хүсэжэ, Бальжан хатанай ами наһа таһалаа һэн. Тиигэжэ тэрэнэй энжэ болгогдожо үгтэһэн хори буряадуудай 8 эсэгын угсаатан Агын үргэн талаар иишэ тиишээ нүүжэ ябаа бэлэй. XVII зуун жэлэй тэн багта буряад угсаатан Росси гүрэнэй бүридэлдэ ороо. Петр Бекетовэй хасагуудай отрядай 1653 ондо Энгидэй болон Шэтэ голнуудай ниилэһэн газарта дүтэхэнэ отог түхеэржэ, мүнөөнэй Шэтэ ба Нэршүү хотонуудай һурида түрүүшын бэхилэлгэнүүдые байгуулаа бэлэй. Эдэ хоёр мүрэнэй уулзадха дээрэ ородуудай түрүүшын отог һууринуудай байгуулагдаһан тухай баримтата гэршэ анха түрүүлэн 1687 ондо бии болоо һэн. 1851 он болотор энэ газар дээрэ хүдөөгэй 20-30 гэртэй багахан отог һууринууд байрладаг байгаа.

Мүнөө үеын хүн түрэлтэнэй ниигэм доторхи холбоо харилсаанууд улам орёо ба олон янзын боложо байнхай. Тиимэhээ хүн бүхэн өөрыгөө бусадhаа нэгэ доро хэдэн талаар илгаруулан гү, али тэдэнтэй нэгэдхэн тодорхойлхо аргатай. Жэшээнь, эрэ эмын илгаагаар би – эхэнэрби (я – женщина), үндэhэ яhатанай илгаагаар би – буряадби (я – бурят), угсаатанда хамаадалгаар би – хори буряадби (я – хори-бурятка), дэбисхэр нютагай илгаагаар би – Агынби (я – агинчанка), мэргэжэлэй талаар би – багшаб (я – учитель), шажан мүргэлдэ хамаадалгаар би – Буддын шажантанби (я – буддистка), эрхэтэнэй хамаадалгаар би – Россин эрхэтэнби (я – гражданин России) гэгдэхээр. Мүн баhа өөрыгөө хото хүдөөгэйшье байдалаар, hууhан гудамжаараа, гэр байраараа, алибаа намда (партида) хамаадалгаар, хараа үзэлөөр, сэдьхэл hанаагаар, энэ тэрэ юумые hайшааха гү, али буруушааха талаар болон бусад олон аргаар элирхэйлхээр. Эдэ бүгэдэ хадаа алибаа хүнэй өөрыгөө хубиин талаар тодорхойлхо шэнжэ тэмдэгүүд болоно (ород. личная идентичность). Зүгөөр хүн имагта бусад зонтой нарин нягта холбоотой ба харилсаатай байhандаа, тэдэнэй дэргэдэ өөрыгөө иигэжэ харуулжа шадана гэлтэй. Тиимэhээ иимэ байдал үргэнөөр харабал, хүн өөрыгөө нэгэ доро эжэлэдгүй ниигэмэй, ниигэмэй соёлой, иргэншэлэй хэмжээнүүдээршье тодорхойлhон болоно (ород. социальная, социокультурная, цивилизационная идентичности). Энэ талаар хүн өөрыгөө мүн баhа түрэл зоной холбоо харилсаануудта хэн нэгэнэй эсэгэ, нүгөөдын абга, гурбадахиин нагаса, хэнэйшьеб ахай, дүү, үеэлэ, бүлэ ахай, хүбүүн г.м. болгожо тодорхойлно1, зарим зоной худа, ураг, хуряахай, хүрьгэн, абга хуряахай, нагаса хуряахай, база2 г.м. болон алибаа нэгэнэй эжэл нүхэр, хани хүршэ, найжа, нэрлэhэн (мүргэhэн) эсэгэ, анда аха, дүү3 г.м. болоно. Иимэл ушарhаа буряадуудай өөhэдыгөө илгаруулгын ба нэгэдхэлгын дадалда тэдэнэй түрэл байлгын хэмжээн (ород. система родства) ба түрэл байлгын томьёо нэрэнүүдэй хэмжээн (ород. система терминов родства) гол шухала үүргэ дүүргэдэг, өөрсэ нүлөө үзүүлдэг байха юм.

Тиихэдэ монгол, буряад зон хэр угhаа эсэгын долоон үе соо түрэл зүй (ород. генетический код) ба түрэл зүйн дурасхаал (ород. генетическая память) бүрид түгэд «уншагдадаг» байhыень hайн мэдэжэ ябаа гэжэ этигэхээр. Зүгөөр иимэ долоон үе тайлбарилhан томьёо нэрэнүүдынь яаха аргагүй хэлэнэй ба хэлэлгын хүгжэлтын ёhонуудта орожо хубиланхай. Жэшээнь, монголшууд эсэгын долоон дээдэ ба долоон доодо үе гэжэ илгаруулхадаа, «эцгийн дээдэ долоон үе» [5: 127] гэжэ «өөрөөсөө дээшээгээ бол аавыг эцэг, аавын аавыг өвөг эцэг, өвөг эцгийн аавыг өндөр эцэг, өндөр эцгийн аавыг элэнц, элэнцийн аавыг элэнц өвөг, элэнц өвгийн аавыг хуланц, хуланцын аавыг хуланц өвөг»8 болгоно. Мүн «эцгийн доошхи долоон үе» [5: 128] гэжэ «намайг эцэг маань хүү, миний хүг ач, ачийн хүүг гуч, гучийн хүүг жич, жичийн хүүг ачанцар, ачанцарын хүүг гучинцар, гучинцарын хүүг жичинцэр» болгон нэрлэдэг байха юм. Гэхэтэй хамта мүнөөнэй монголшуудай hүүлэй үеын баримтануудта «өвөг эцгийн аавыг элэнц аав» болон «элэнц өвгийн өвгийг холбоо өвөг (эмэгийг холбоо эмэг гү, али холбуга эмэг), хуланц өвгийн өвгийг өндэр өвөг (эмэгийг өвөг эмэг)» гэгдэжэ, эсэгын дээдэ үе баримталгада зарим тэды илгаанууд үзэгдэнхэй. Гадна эсэгын доодо үе баримталгын заншалда «ачид төрсөн хүүхэд жич (мүн баhа томбол, тумбул), гучид төрсөн хүүхдийг буюу дөрөвдүгээр үеийн ач жичинцэр» гэдэг, «гучинцар хүү бэрээс төрсөн хүг жихүй, жихүй хүүгээс төрсөн хүүг жилийхүй, жилийхүй хүүгээс төрсөн хүүг талийхуй хүү» болодог байха юм.

Буряадууд эсэгын дээдэ долоон үе гэжэ, өөрын эсэгэ – үбгэн эсэгэ – элинсэг эсэгэ – элинсэг үбгэн (эсэгэ) – хулинсаг эсэгэ – хулинсаг үбгэн (эсэгэ) – үндэр үбгэн гэжэ баримталха аад, аман зохёолой согсолдог заншалаар (ород. фольклорное обобщение) элинсэг эсэгэ ба элинсэгэй үбгэн эсэгэ хоёрой дүрэнүүдые нэгэдхэдэг, хулинсаг эсэгын ба хулинсагай үбгэн эсэгын дүрэнүүдые хамтадхадаг болонхой гэхээр. Гадна «элинсэг хулинсаг» гээшэ мүнөө сагта бүри эхир үгэ мэтээр үзэгдэдэг, тэрэнь болзорто ёhоор холын хамаг удамуудые (ород. «далекие предки», монг. «элэнц хуланц нар») тэмдэглэдэг гуримтай. Хэрбэеэ эндэ гарбал шудалалай гурбадахи ёhо гү, али удамуудай үсөөрхэ ёhо (ород. «закон убывания предков», «закон редукции предков») баримталагдаа гэбэл, буряадуудай болон бусад үсөөн тоотой арадуудай хэлэдэг эсэгын долоон үеын нэрэ томьёонууд түрэл зүйн дурасхаалhаань нилээд охор «наhатай» гү, али хэлэн гээшэ ажабайдалай шэнэ хубилалтануудта эгээ түрүүн «сохигдодог» зэргэтэй.

Мүнөөнэй буряадуудай гарбалай үеын холбоо баримталдаг заншалнуудые нэгэдхэн тобшолходо9, тэдэнэр ехэнхи ушартаа үндэр үбгэн (ород. пращур) – хулинсаг үбгэн (ород. прапрадед) – элинсэг үбгэн (ород. прадед) – үбгэн эсэгэ (ород. дед) – өөрын эсэгэ (ород. отец) – өөрын бэе гү, али би (ород. эго, т.е. я) – өөрын хүбүүн (ород. сын) – аша (ород. внук) – гуша (ород. правнук) – дүшэ (ород. праправнук) гэжэ баримтална. Хэрбэеэ буряад хүнэй нэгэ үеын наhан (ород. длина поколения) дунда зэргээр 25 (эхэ басаган хоёрой дунда), 30 (эсэгэ хүбүүн хоёрой дунда) жэл гэжэ тоолобол, эдэ томьёонуудта 250-300 жэлэй гарбалай түүхэ удхалагдахаар «хадагалаатай». Гэбэшье нэрэ томьёонуудай иимэ hубарил саг үргэлжэ мүн лэ хубилжа байха янзатай. Ехэнхи ушартаа нэрэ томьёонуудта элинсэг ба хулинсаг хоёр эгээ холын дээдэ үеынхид боложо, үндэр үбгэн гээшэ болзорто гү, али тодохой бэшэ удамда баримталагдаха юм. Зарим буряадууд болбол хүнэй наhанай богони болоhон шалтагhаа гуша хүбүүе эсэгын үе баримталгын доодо хэмжээндэ тоолодог, «гушаяа хараха гээшэ үтэлхэ наhандаа хүрэхэ» (ород. достигнуть преклонного возраста, букв. увидеть своих правнуков) гэжэ хэлэдэг, этигэдэг байна. Үнэхөөрөө, гарбал шудалалай нэгэдэхи ёhоор «зуун жэл соо гурбан үеын ажаябуулга унадаг» (ород. «на сто лет падает деятельность трех поколений») гэбэл, гушын саашанхи үенүүд эсэгын сээртэй наhанда тудахаар. Тиимэhээ «аша амтатай» гэхэ зомнай олон аад, гушынгаа дүшэ хүбүү хаража, дүүрэн жаргал эдлэхэ гэхэ гү, али энэ наhандаа хулинсаг болохо хүн буряадуудай дунда тон үсөөн.

Гэхэтэй хамта зарим буряадууд дүшэ хүбүүгээ тодорхойлхоhоо гадна, табадахи үеын зоноо тооложо байха заншалтай. Жэшээнь, Агын буряадуудай зарим зон жишэ (жэшэ) гэжэ, монголшуудай жич гээшэдэ үгүүлбэреэрээ адлирхуу үгэ хэрэглэхэдээ, энэ томьёо нэрээр дүшын хүбүү тэмдэглэдэг байха юм («жишэеэ хараа hаа, малгайгаар шэдэхэ» гэжэ хэлсэдэгынь жишэеэ харахагүй гэhэн удхатай). Энэ ушарта Хориин, Хэжэнгын буряадууд дүшын хүбүү таша гү, али зарим айлнуудта юрэ табишье гэхэ аргатай.

Юрэнхы дээрэнь харахада, эсэгын сэхэ шугамай долоон үе бүхэндэ хажуу шугам байгуулагшад бии гэжэ ойлгосотой. Тэдэнь өөрын абга (ород. родной дядя, монг. авга), үбгэн абга эсэгэ (ород. двоюродный дед, монг. авга өвөг), элинсэг абга (ород. двоюродный прадед, монг. авга элэнц өвөг), хулинсаг абга (ород. двоюродный прапрадед, монг. авга хуланц өвөг) г.м. уг удам хүрэтэр дээдэ үе бүхэндэ нэгэдэхи хажуу шугамай хамаатанhаа гадна, хоёрдохи, гурбадахи, дүрбэдэхи г.м. хажуу шугамуудай эрэ зон олошорно (ород. троюродные, четвероюродные и т.д. дяди, дедушки, прадедушки и т.д.). Мүн эсэгын доодо үе энэл аргаар баримталагдана (ород. родные, двоюродные, троюродные, четвероюродные и т.д. братья, племянники, внучатые, правнучатые и т.д. племянники и т.д.). Энэ ушарта үеэлэнүүдэй, хаяалангуудай, үеэлэнсэрнүүдэй, хаяалансарнуудай, даяалингуудай г.м. хамаатанай үенүүд эрхэбэшэ тоологдохо зэргэтэй (монголшууд иимэ үеын зониие мүн лэ үеэл ах дүү, хаяал ах дүү, үе ах дүү, хая ах дүү, үенцэр ах дүү, хаянцар ах дүү, төрлийн ах дүү, аймгийн ах дүү г.м. илгаруулдаг). Тиимэhээл эсэгын долоон үеын сэхэ ба хажуу шугамайхид буряад зоной алибаа угай яhа (ород. кость) бүрилдүүлдэг ойрын (дүтын) түрэлдэ тоологдоод, үри хүүгэдээ дундань гэрлүүлхые огтолон хорино.

 

Категория: Мои файлы | Добавил: BULAG
Просмотров: 2680 | Загрузок: 0 | Комментарии: 2 | Рейтинг: 0.0/0
Всего комментариев: 0
Имя *:
Email *:
Код *:

Категории раздела
Мои файлы [14]

Статистика

Форма входа

Copyright MyCorp © 2024